શ્રી યમુનાષ્ટકમ્ ગ્રંથ સાથે જોડાયેલ વાર્તા પ્રસંગ :  

રચના – પ્રસંગ : વિ.સં. ૧૫૪૯ માં શ્રી મહાપ્રભુજી માત્ર ૧૪ વર્ષ ની વયે જીવો ના ઉધ્ધાર હેતુ ભારત પરિક્રમા કરવા પધાર્યા ત્યારે વ્રજભૂમિ માં ગોકુળ માં પધાર્યા. આપની સાથે આપના શિષ્યો શ્રી દમલાજી અને કૃષ્ણદાસ મેઘન પણ ગોકુળ આવ્યા હતા.

શ્રી મહાપ્રભુજી વિચારે છે કે પુરાણો માં જે ગોકુળ,ગોવિંદ ઘાટ, અને ઠાકુરાની ઘાટ નું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે એવા કોઈ પુરાવા કે અવશેષ દેખાતા નથી. ત્યારે શ્રી યમુનાજી ના જળ માંથી દૂર એક સ્વરૂપ ના દર્શન થયા.

એક અલૌકિક શ્યામસુંદર સુંદરી ધીરે ધીરે શ્રી ચરણો ના પાયલ ની જનકાર ના મધુર ધ્વનિ સાથે નજીક પધારે છે. મુકુટ કાચની ના શૃંગાર ધારણ કર્યા છે. શ્રી મુખ પર દિવ્ય અલૌકિક તેજ છે. શ્રી મહાપ્રભુજી નજરચૂક થયા વગર દર્શન કરી રહ્યા છે.

અને હાથ જોડી ને નમન કરે છે અને આપશ્રી ના મુખ માંથી “નમામિ યમુના મહમ..” સ્વર પ્રકટ થાય છે અને સાક્ષાત શ્રી યમુનાજી શ્રીમહાપ્રભુજી ને દર્શન આપે છે. જેમ જેમ શ્રી યમુનાજી નજીક પધારે છે તેમ તેમ શ્રી વલ્લભ આપની સ્તુતિ.. આપના ગુણગાન પૃથ્વી છંદ માં ગાય છે અને આ રીતે શ્રી મહાપ્રભુજી દ્વારા “શ્રી યમુનાષ્ટક” ની રચના થાય છે.

આમ “ઠકરાંની ત્રીજ” ના દિવસે શ્રી યમુનાષ્ટક ની રચના થઈ.

વૈષ્ણવ ને ગ્રંથ ની સમજ :

પરમાનંદ દાસજી અષ્ટછાપ કવિ જ્યારે શ્રી મહાપ્રભુજી ના શરણે આવી વૈષ્ણવ બન્યા. પછી એમના મન માં વ્રજ અને પ્રભુ લીલા નો તાપ જોતાં શ્રી મહાપ્રભુજી એમને સાથે લઈ વ્રજ પધાર્યા. ગોકુલ માં શ્રી નવનીત પ્રિયાજી ના દર્શન પછી શ્રી મહાપ્રભુજી પરમાનંદદાસજી અને અન્ય વૈષ્ણવ સાથે યમુનાજી ના ઠકુરાણી ઘાટ પર પધાર્યા.

ત્યાં શ્રી આચાર્યજી પોતે સ્નાન કરી છોકરની નીચે પોતાની બેઠકમાં બિરાજયા હતા. અને બધા વૈષ્ણવો પરમાનંદદાસ સહિત સ્નાન કરી પ્રભુની પાસે બેઠા હતા. પછી શ્રી આચાર્યજીએ શ્રી યમુનાષ્ટકનો પાઠ પરમાનંદદાસને શીખવ્યો.

ત્યારે પરમાનંદદાસના હૃદયમાં શ્રી યમુનાજીનું સ્વરૂપ સ્ફૂર્યું એટલે શ્રીયમુનાજીનો યશ તેમણે વર્ણન કર્યો તે પદ-

રાગ રામકલી : શ્રી યમુનાજી! વહ પ્રસાદ હો પાઉ ।। તિહારે નિકટ રહો નિસબા સર રામકૃષ્ણ ગુન ગાઉ ||૧|| મજ્જન કરી બિમલ જલ પાવન ચિંતા કલહ બહાઉં ।। તિહારી કૃપા તેં ભાનુકી તનયા હરિ પદ પ્રીત બઢાઉ ||ર|| વિનંતિ કરો યહ વર માંગો અધમસંગ બિસરાઉ ॥ ‘પરમાનંદ’ ચારિ ફલ દાતા મદનગોપાલ લડાઉ ।।૩।।

રાગ રામકલી : શ્રી યમુનાજી દીન જાનિ મોહિ દીજે ।। નંદકો લાલ સદવર માંગો ગોપિનકી દાસી મોહી કીજે ।।૧।। તુમ હો પરં ઉદાર કૃપાનિધી ચરન શરન સુખકારી । તિહારે બસ લાડિલી વર્તત, નિર્તત ગિરિવરધારી ||૨|| શ્રમજલ ભરિ ન્હાત, બ્રજસુદિર, જલક્રીડા સુખકારી ।। મનહું તારા મધ્ય ચંદ બિરાજત ભરિ ભરિ છિરકત નારી ।।૩।। રાની જુ કે પાંઈ પરો નિત્ય ગૃહકારજ સબ કીજે ॥ ‘પરમાનંદદાસ’ દાસી વ્હે, ચરન ક્રમલ સુખ દીજે ||૪||

રાગ રામકલી : કાલિંદી-કલ્મષ હરની । રવિતનયા યમ અનુજા શ્યામા સુંદરી ગોવિંદ ધરની ||૧|| જય શ્રી કૃષ્ણવલ્લભા પતિતનકો પાવન ભવ તરની । સરનાગત કૉ દેતિ અભય પદ, જનની તજત જૈસે સુત કી કરની ||૨|| શીતલ મંદ સુંગંધ સુધાનિધી, ધારા ધરિ વધુ ઉતરી ધરની । પરમાનંદ પ્રભુ પદમ પાવની, જસ જુગ સાંખિ નિગમ નિત બરની ।।૩।।

યમુનાષ્ટક મહાત્મ્ય:
શ્રી યમુનાજી ન કેવળ જીવ ને સ્વભાવ માં વિજય અપાવે છે પરંતુ પ્રભુ જો જીવ પર કૃપા સહેલાઈ થી ન કરે ત્યારે પ્રભુ ના સ્વભાવ ને પણ જીતીને જીવ ને પ્રભુ ની શરણે લઈ જાય છે. કિશોરી બાઈ યમુનાષ્ટક ના ચોથા શ્લોક ના નિત્ય દૃઢ ભાવ થી પાઠ કરતાં તેમને શ્રી યમુનાજી એ અલૌકિક ફળ સ્વરૂપ સ્વયં ઘરે પધારતા નો પ્રસંગ આપણે જાણ્યો છે.

સેવા સમયે.. :
સેવા માં આપણે જ્યારે જારીજી ભરવાની સેવા કરીએ ત્યારે યમુનાષ્ટક ના પાઠ કરવા જોઈએ. સમય નો પ્રશ્ન હોય તો.. “વિશુદ્ધમથુરાતટે સકલ ગોપગોપીવૃતે,
કૃપા જલધિ સંશ્રિતે મમ મન: સુખમ ભાવય” શ્લોક નું પઠન કરવું જોઈએ.